De examendroom: een nachtmerrie

Voor talloze eindexamenkandidaten die binnenkort horen of ze wel of niet geslaagd zijn, markeerde de maand mei een periode van gespannen wachten, intensief studeren en ontregelde nachtrust. In deze weken kwam hun geest onder druk te staan: leerlingen werden prikkelbaar, nerveus, kortaf. Dit is het jaarlijkse ritueel van de eindexamenstress – een fenomeen dat zich niet eenvoudig laat afdoen als tijdelijk ongemak, maar diepe sporen trekt in het geheugen van wie het ondergaat.

De examenstress manifesteert zich niet alleen lichamelijk of emotioneel, maar nestelt zich ook in het onderbewuste. Niet zelden keert ze, jaren na het behalen van het felbegeerde diploma, terug in dromen. Veel volwassenen herkennen het: een plotselinge droom waarin men te laat komt voor het examen, de stof niet kent of volledig blokkeert. Zulke dromen, hoe irrationeel ook, roepen een gevoel van falen en schaamte op.

De psychoanalyticus Sigmund Freud, grondlegger van de ‘droomduiding’, wijdde in zijn klassieker Die Traumdeutung (1900) enkele opmerkelijke passages aan dit fenomeen. Volgens hem zijn examendromen terug te voeren op de herinnering aan straf en verantwoordelijkheid uit onze kinderjaren. In de droom keert de dreiging van bestraffing terug, niet meer in de gestalte van ouders of leraren, maar in de vorm van het onverbiddelijke levenslot dat ons verantwoordelijk houdt voor onze fouten en tekortkomingen. Telkens wanneer een volwassen mens geconfronteerd wordt met verantwoordelijkheid, met beoordeling of met de angst te falen, steekt de oude examenvrees opnieuw de kop op.

Ook in bredere zin fungeert het examen als symbolisch moment in onze samenleving. Psycholoog en dromendeskundige Douwe Draaisme heeft gewezen op de lange reeks diploma’s die het mensenleven structureren: van zwemdiploma tot doctoraal examen. En Barbara Roukema , voorzitter van de Vereniging voor de Studie van Dromen, duidt het eindexamen als een overgangsritueel, waarin jongeren hun bekwaamheid bewijzen om toe te treden tot de wereld van volwassenen.

Wie goed kijkt, ontdekt dat het volwassen bestaan niet vrij is van toetsmomenten. Het leven na de middelbare school blijft doorspekt van beoordelingen, registraties, bijscholingen en audits –moderne echo’s van het eindexamen. Het verklaart wellicht waarom de examendroom zo diep in de Westerse cultuur is geworteld: ze herinnert ons aan de voortdurende menselijke drang om te slagen, en daarmee ook aan de angst om te falen die daarmee gepaard gaat.

*Deze tekst is een bewerking van een artikel van Jacques Dane dat verscheen in het tijdschrift TOETS (nummer 6, maart 2016, blz. 44-45).